Соңғы жылдары Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл кеңсесінің қызметкерлері бизнесті жүргізудің қазіргі заманғы талаптарына сай келмейтін 10 мыңнан астам тыйым салулар мен шектеулерді анықтап, күшін жойды. Өкінішке орай, шенеуніктерге бақылау мен қадағалаудан арылуы оңай болмай тұр. Мемлекеттік органдар қызметіндегі кемшіліктер мен жөнсіздіктер осының салдары.
Билік пен бизнес арасында сындарлы диалог құру үшін қандай шаралар қабылданып жатыр, бұл туралы Қазақстан кәсіпкерлерінің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл Рустам Жүрсінов айтып берді.
– Рустам Манарбекұлы, сіз екі жылдан астам уақыт Үкіметпен бірлесіп «таза парақтан» реттеуді енгізу бойынша жұмыс істеп келесіз. Мұны Мемлекет басшысының кәсіпкерлік саласындағы негізгі реформаларының бірі десек те болады. Айтыңызшы, бүгінде бизнесті қанша заң реттейді және қорғайды?
— Реттеу ережелері адамдарға, табиғатқа, құқықтық тәртіп пен адамгершілікке нақты қауіп төнген кезде ғана қолданылуы керек. Басқа жағдайларда бизнес қажетсіз шектеулерсіз еркін жұмыс істеуі керек деп ойлаймын. Қарапайым сөзбен айтқанда, бізге түсінікті ережелер қажет. Біз кәсіпкерлік ортаны жақсартуға және тиімді ережелерді жасауға тырысып жатырмыз.
Бүгінгі таңда кәсіпкерлік қызметке қатысты нормативтік актілердің кең тізімі бар. Ал заңнаманы талаптардың жиынтығы десе де болады. Оны оңтайландыру үшін реттеуші саясаттың жаңа қағидаттарына сәйкес келмейтін 10 мыңнан астам актіні анықтап, күшін жою қажет болды.
Бұл мұра бізге ешкімге, әсіресе іскер адамдарға сенбейтін совет үкіметінен қалды. Заңнаманы әрі қарай да қарау қажет. Үкіметпен бірлесіп, бизнес-омбудсменнің кеңсесі бизнес үшін міндетті талаптарды қамтитын 44 реттеу саласындағы 2 823 нормативтік құқықтық актіге талдау жасады.
Талдау көрсеткендей, экономикалық қызметтің кейбір салаларында бизнеске қойылатын талап саны шамадан тыс көп. Мысалы, «Көлік» саласы 290 нормативтік-құқықтық актіні (НҚА) қамтиды, онда 6 115 талап бар, ал «Салықтық реттеу» саласында 156 НҚА, талап саны — 14 869.
Ал «Жалға алу, жалға беру және лизинг» саласы заңнамалық түрде мүлде реттелмейді! Қазіргі уақытта біз ұсынған барлық өзгерістер Президент Әкімшілігінің қарауында.
– Соншама регламент не үшін қажет болды? Қайсысы қайта қаралып, толықтырылып жатыр?
— Өткен онжылдықта бизнес саласында қандай өзгерістер болғанын еске салайын. Ескірген нормалардың көпшілігі санитарлық-эпидемиологиялық бақылауға қатысты және олар өте қатаң болатын Мысалы, шағын кондитерлік дүкенге 14 бөлме қажет, оның ішінде жұмыртқаны сақтауға, оларды жаруға және жұмыртқа меланжын дайындауға арналған бөлмелер бөлек-бөлек болуы тиіс еді.
Бірақ шынын айтайық: сол кездің өзінде біздің кондитерлерде құрал-жабдықтарды дезинфекциялайтын, жуатын және меланж жасайтын заманауи жабдықтар болды… Сонда үш бөлме не үшін қажет? Бірақ осындай талаптар болды.
Бұл жерде «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының еңбегін атап өткен жөн. Палатаның қолдауымен мұндай ақылға қонымсыз талаптардың 85%-ы жойылды. Call-center құрылды, онда әрбір кәсіпкер туындаған мәселелер туралы хабарласа алады. Нәтиже көп күттірмеді. Тексерулер саны толық мораторийге дейін қысқарды және қадағалау органдары тарапынан шағын бизнеске түсетін қысым айтарлықтай әлсіреді. Нақты сандарды келтірер болсақ, рұқсат беру құжаттарының саны 74%-ға, яғни 1 115-тен 287-ге дейін төмендеді.
Жоспарлы тексерулер жойылды. Тексеру өткізу мерзімі қысқартылды: тексеру және профилактикалық бақылау үшін – 30-дан 15 жұмыс күніне дейін, жоспардан тыс тексерулер үшін – 30-дан 10 жұмыс күніне дейін, шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін — бес жұмыс күніне дейін.
Тексеру парақтары талаптарының жалпы санына тексеру жүргізілді – нәтижесінде кәсіпкерлік субъектілерін тексеру бойынша 17 154 талапты немесе шамамен 56% қысқарту ұсынылды. Мемлекеттік органдардың бақылау және қадағалау функцияларына ауқымды тексеру жүргізілді, оның нәтижелері бойынша 544 бақылау функцияларының 165-і қысқартылды.
Мемлекеттік органдардың бақылау функцияларының қысқаруына байланысты немесе олардың қайталануын болдырмау үшін бақылаудың 23 саласы мен қадағалаудың үш саласы алынып тасталды. Көптеген кедергілер жойылды. Нәтижесінде шағым саны 30%-ға төмендеді.
Ұлттық палата жыл сайын Бас прокуратурамен, Жоғарғы сотпен және Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігімен бірлескен отырыстар өткізетін алғашқы үкіметтік емес ұйым болды. Бизнеске қатысты сотқа дейінгі тергеулер саны бес есе төмендеді. Ал 2017 жылы ҚР ҚК-нің жалған кәсіпкерлік туралы 215-бабы жойылды, ол жалған кәсіпорындардың контрагенттері үшін көптеген проблемалар туғызған еді. Бұл бизнес ортаны жақсартудағы маңызды қадам болды.
Талаптарды тексеру реттеудің барлық 44 саласында аяқталғанын ерекше атап өткім келеді. Нәтижесінде әртүрлі салалардағы талаптардың 30%-дан астамын жою немесе қайта қарау ұсынылды. 2 823 нормативтік құқықтық акті (НҚА) талданды, 128 мыңнан астам талап анықталды, олардың 10 мыңы (8%) жаңа реттеуші саясаттың негізгі қағидаттарына сәйкес келмейді және жойылуы тиіс.
Соңғы жылдары Қазақстан елде бизнесті жүргізуді жеңілдету үшін заңдарды жетілдірді. «Таза парақтан реттеудің» екінші кезеңінде әртүрлі салалар үшін ережелерге нақты өзгерістер енгізілді. Мемлекеттік органдар бақылау кезінде қалай әрекет етуі керек екендігі анықталды. Бақылаудың кейбір түрлеріне ерекшеліктер белгіленді. Бұл біршама жұмыс.
— Кейбіреулердің пікірінше реформа ұзаққа созылып кетті…
— Үшінші кезеңде, 2021-2023 жылдар аралығында біз бизнеске қатысты барлық ережелерді қайта қарадық. Енді бізде кәсіпкерлерге арналған ережелердің толық тізімі бар.
Біз жаңа саясатымызға сәйкес келмейтін 10 мыңнан астам ережені анықтадық және соның негізінде қолданыстағы заңнамаға енгізілуі тиіс өзгерістер жиынтығын әзірледік.
Біздің ойымызша келесі қадам терең реформалар болуы керек. Кейбір функциялар мен ережелерді алып тастаудан туындаған олқылықтарды толтырғымыз келеді. Ретсіздік мен келіспеушіліктерді болдырмау үшін анық және біркелкі жүйені құруымыз керек. Дегенмен кейбір мемлекеттік органдар теріс өзгерістер енгізетін ұсыныстарын алға тартады, бұл өз кезегінде біздің жұмысымызға әсерін тигізеді.
— Мысалы?
— Мысалы, Қаржы министрлігі кәсіпкерлермен талқыламай, Кәсіпкерлік кодекске өзгерістер енгізді. Бұл өзгерістер «Агломерацияларды дамыту туралы» заң жобасына және қазіргі уақытта Парламентте қаралып жатқан «Қазақстан Республикасындағы цифрлық активтер туралы» жаңа заң жобасына енгізілген.
Дәл осындай түзетулерді бұрын Ұлттық экономика министрлігі басқа заң жобасы аясында ұсынған болатын. Біз «Атамекен» ҰКП-мен бірге осы өзгерістермен келіспейтінімізді білдіріп, әзірлеушілерге ескерту жіберген болатынбыз.
Өзгерістер Ұлттық палатамен ресми түрде келісілмегенін және олар бойынша оң қорытынды бермегенімізді атап өту қажет. Олардың мәні салық және кеден заңнамасын кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеуге қатысты Кәсіпкерлік кодексінің 7-тарауынан алып тастау болып табылады.
Реттеуді талдау бизнес ережелерін әзірлеу кезінде маңызды. Бұл жаңа ережелерді енгізуге бола ма, олардың қандай пайдасы бар, шығын шыға ма және біз алға қойған мақсаттарға қол жеткізе аламыз ба немесе мәселелерді шеше аламыз ба, соны бағалауға көмектеседі. Мұндай талдаусыз біз өзгерістердің қоғамға, бизнеске, мемлекетке және экономикаға қалай әсер ететінін болжай алмаймыз. Президент өзінің халыққа Жолдауында бизнес-орта реформаларды талап ететінін бекер айтпаған, өйткені реттеуші жүйе көлемді болып қалып отыр, кейде тым қатал да болады.
Реттеуді талдау ережелерді мемлекеттік реттеу мақсаты мен олардың бизнеске әсері арасында теңгерімді болатындай етіп енгізуге мүмкіндік береді. Егер біз тепе-теңдікті сақтамасақ, бұл бизнестің дамуын бәсеңдетуі мүмкін, әлеуметтік қақтығыстар мен шиеленістерді тудыруы мүмкін.
Сондықтан, кейбір салаларда реттеуді талдауды қолданбау идеясы ел Президенті мен Үкіметінің саясатына қайшы келеді және оны қолдауға болмайды деген пікірдемін.
— Президент өз Жолдауында жаңа экономикалық модельге сәтті көшу үшін орта кәсіпкерлікті іс жүзінде «қолмен» көтеруге тура келетінін атап өтті. Рустам Манарбекұлы, шағын компанияларды ірілендіруге ынталандыру мақсатында орта бизнесті дамыту үшін қандай жаңа тәсілдерді ұсынар едіңіз?
– Соңғы 10 жылда еліміздегі ШОБ субъектілерінің саны екі есе – 763,8 мыңнан 1,6 миллион кәсіпорынға дейін өсті. ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросының деректеріне сәйкес, жыл сайын тіркелген заңды тұлғалар санының тұрақты өсуі байқалады және бұл өсім орта есеппен 5%-ды құрайды.
Соңғы 10 жылда – 2012 жылдан 2022 жылға дейін тіркелген заңды тұлғалар саны 317 926-дан 507 238-ге дейін өсті. Яғни, ол 189 312 бірлікке немесе 59,5%-ға өсті.
Мына мәселеге назар аударайықшы, негізгі серпінді өсім шағын заңды тұлғалар арасында байқалады – олардың саны жыл сайын орта есеппен 4,9%-ға өседі. Шағын компаниялармен салыстырғанда орта және ірі заңды тұлғалардың өсу динамикасы төмендеу.
Өйткені біздің елімізде мемлекеттік қолдау және ынталандыру тетіктері бірінші кезекте шағын бизнеске бағдарланған. Тексеруге мораторий тек микро- бизнес және шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін қолданылады. Табыс салығынан босату да шағын бизнеске қатысты қолданылады. Осылайша, компания өскен сайын барлық дерлік салықтық жеңілдіктер мен артықшылықтарды жоғалтады. Сондықтан шағын бизнес өз бизнесін кеңейтуге, ірілендіруге ұмтылмайды.
ҚҚС төлеу шегі компанияларды жасанды түрде бөлшектеуге көп ықпал етеді және «Бөлшек салық» Арнайы салық режимі сияқты жаңа салық жүйесі бұл мәселені шешуі тиіс.
Сондықтан шағын және орта бизнесті дамытудың мемлекеттік саясатын әзірлеу кезінде оның жаңа нысандары мен құрылымдарына назар аудару қажет. Орта компаниялар өсуге, пайданы қамтамасыз етуге, сондай-ақ жоғары білікті мамандар үшін жұмыс орындарын құруға бағытталған.
Басты мақсат микро- және шағын кәсіпорындарды әлемдік нарыққа шыға алатын, инновациялар мен цифрлық технологияларды енгізе алатын орта компанияларға трансформациялау бойынша жағдай жасау болуы тиіс.
Мемлекеттік қолдау көрсету және ынталандыру кезінде Үкімет өсу әлеуетін, ішкі және сыртқы сұранысты ескере отырып, салалық басымдықтарды анықтауы керек. Бұл басымдықтар Мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде қаржылық қолдау шараларын іске асыру кезінде нақты айқындалуға тиіс.
Шағын және орта кәсіпорындарды дамыту экономикалық реформалардың маңызды бағыттарының бірі екені анық. Бұл бәсекелес нарықтық ортаны қалыптастыруға, тұтыну нарығында тауарлар мен қызметтердің ассортиментін байытуға, сондай-ақ жаңа жұмыс орындарын құруға және меншік иелерінің шеңберін кеңейтуге ықпал етеді.
– Рустам Манарбекұлы, жүргізіліп жатқан реформаларға қарамастан қандай ұйымдар кәсіпкерлердің құқығын жиі бұзады? Олардың осындай әрекетін ақтауға бола ма?
— Кәсіпкерлерден келіп түскен өтініштерге талдау жүргіздік, нәтижесінде жер қатынастары, сәулет және құрылыс саласы, салық салу мәселелерін басқаратын органдарға қатысты шағым көп түсетіні анықталды. Сонымен қатар, кәсіпкерлер мемлекеттік сатып алу контекстіндегі ұйымдастырушылар мен тапсырыс берушілердің қызметіне, құқық қорғау органдарының әрекетіне немесе әрекетсіздігіне шағымданады.
Осы айтылғандарды қорытындылай келе, Мемлекет басшысы бизнесті жүргізу үшін қолайлы жағдай жасауға көп көңіл бөлетінін атап өткім келеді. Біз белсенді жұмыс істеуге дайынбыз және қойылған міндеттерді табысты іске асыру үшін бар күшімізді саламыз.
Әңгімелескен Марина Демченко
Ақпарат көзі: Kazpravda.kz