Ермұрат Бәпидің өнегесі өзге де мәжілісмендерді шабыттандырды, олар да жігерленіп, қазақ спортындағы дағдарыстың себептерін, оның ішінде олигархияның оған тигізетін зиянын ықпалын айтуды жөн көрді. Ал көптеген бұқаралық ақпарат құралдары өздерінің ашық түрде популистік мәлімдемелерін белсенді түрде тарата бастағаны анық. Одан кейін шенеуліктер Ұлттық Олимпиада комитетінің президенті болып тұрған Тимур Құлыбаевтың орнына халықтың жігіті, чемпионы Геннадий Головкин келеді деген инсайдерлік ақиқат шындыққа айналды. «Аманат» партиясы атынан Мәжіліске өкілдік еткен Ерлан Саиров ойлы кейіппен былай деді:
«Министрлікке Қазақстандағы барлық спорттық үдерістерге олигархтардың қатысуын алып тастауды ұсынамын. Қазір бізде Құлыбаев пен оның төңірегіндегілер, керісінше, қазақ спортына зиянын тигізіп жатыр. Олигархтар мен олардың төңірегіндегілер Қазақстанда неше түрлі федерациялар ашып, бүкіл бюджетті жұмсап жатыр. Соңғы төрт жылда еліміздің спорттық жетістіктері көрші елдегі Өзбекстаннан артта қалуда. Қазақстан спортқа 1 миллиард доллар бөледі… Бұдан қандай қорытынды шығаруға болады деген сұрақ туындауда? Бұл дегеніміз миллиард ұрланып жатырғанын білдіреді».
Ашығын айтқанда. Депутат мұндай мәлімдеме жасамас бұрын Ерлан Маржықпаевтың Tengrinews сайтына желтоқсан айында берген сұхбатында. Онда министр төмендегідей үзінді келтірді. Өткен жылы спорттың барлық түріне 292 миллиард теңге бөлінді (бұл миллиард доллардан аз, бірақ өте әсерлі қаржы) 200 миллиард, яғни үштен екісі астамы әкімдіктердің қарамағында болды. Яғни, ақшаның негізгі бөлігі сол жерге, елді мекендерге түседі. Олигархтардың оларға қатысы жоқ, олардың жұмсалуына әкімдер жауапты, оларға негізгі талаптар қойылуы тиіс.
Қалған қаражаттың 62 миллиарды тиісті министрлікке түсті – негізінен элиталық спортқа (бұл ретте әкімдіктер бұқаралық және балалар мен жасөспірімдер спортына жауапты, бірақ кәсіби спортқа инвестиция салуға тым құмар болды). Әңгіме ұлттық құрамаларды халықаралық жарыстарға дайындау және оларға қатысу, республикалық спорт мектеп-интернаттарын, олимпиадалық дайындық орталықтарын, медициналық және допингке қарсы қызметтерді ұстау және т.б. Ақырында, бас демеушісі «Самұрық-Қазына» және Ұлттық әл-ауқат қоры болып табылатын. Спортты қолдау қорына 30 миллиардқа жуық қаржы түсті. Оның қамқоршылық кеңесін тиісті министр басқарады. Бұл қаражат «Барыс» хоккейіне, велоспортқа, футболға және «Астана» баскетболына жұмсалады.
Тимур Құлыбаев басқаратын Ұлттық Олимпиада комитетіне келетін болсақ, бұл қоғамдық бірлестік негізінен өкілдік функцияларды орындайды және қазақстандық спортшылардың дайындығы мен нәтижелеріне айтарлықтай әсер етпейді. Саиров парламентте отыратын және жыл сайын тікелей мемлекеттен 10 миллиард теңгеге жуық ақша алатын «Аманат» партиясынан айырмашылығы (ол да қоғамдық бірлестік болса да) ҰОК басқа көздерден түсетін қаражатпен қамтамасыз етіледі. Ол да көп ақшаны қажет етпейді.
Бізге «президент» керек!
Енді ұлттық федерациялар туралы айтсақ, оны олигархтар ашқан жоқ, Саиров және басқалары ойлағандай, олар (көбісі сонау кеңестік кезеңде) пайда болды, өйткені бұл белгілі бір спорт түрлерін дамыту және танымал ету үшін қажет болды. Сондай-ақ еліміздің халықаралық федерацияларда ұсынылуы және соңғы жарыстарға – әлем чемпионаттарына, әлем кубок чемпионатының кезеңдері мен т.б. қатысуға құқығы болуы үшін қажет. Иә, оларға мемлекеттік қолдау көрсетіледі, бірақ ондаған, тіпті жүздеген миллиард теңгені қадағалап отырған адамдар үшін бұл тіпті бас ауыртуға келетін нәрсе емес.
Қазақстандық федерациялардың қазіргі президенттерінің көпшілігі (олардың арасында ірі бизнесмендер, министрлер, ұлттық компаниялардың басшылары, парламент депутаттары, жақында саяси «ауыр салмақ» деп танылған адамдар бар) бұл қызметтерді шын қалағандықтан емес, керісінше «жоғарыдан» немесе спорт қызметкерлері мен жаттықтырушылардан келген шұғыл өтініш. Олар өздерінің қаржылық мүмкіндіктерін, ықпалы мен бизнес қауымдастығындағы байланыстарын пайдалана отырып, спорттың белгілі бір түрлеріне мемлекеттен бөлек қосымша қолдау көрсетіп, дамуына серпін берер деген үмітпен осыны сұраған едік.
Бұл оқиға есім түсті. «Нөлдік» жылдардың екінші жартысында бұған дейін Қазақстанға Олимпиада мен әлем чемпионаттарынан көптеген медальдар әкелген спорттық гимнастика (Нелли Ким, Юрий Цапенко, Валерий Люкин, Владимир Новиков, Сергей Федорченко) өте қиын жағдайға тап болды. Нәтижесінде 2008 жылғы Олимпиада ойындарына бұрын соңды болмаған бір жолдаманы жеңіп алу мүмкін болмады. Алматыдағы Орталық стадион трибунасының астындағы шағын бөлмеде басшысыз қалған бұл спорт түрі федерациясының кейде халықаралық телефон қоңырауларына да ақшасы жетпейтін. Оның вице-президенті Махмұд Ескендіров көзіне жас алып: «Бізге президент керек! Ол ештеңе істемесін, бастысы қаражат тапса болғаны. Ал біз барлық жұмысты өзіміз жасауға дайынбыз».
Алайда, демеушілер болмады, тек 2011 жылы ғана Халық банкінің басшысы Үміт Шаяхметова көмекке келді. Оның он жылдық басшылығы кезінде федерация жартылай аянышты өмірден шығып, біздің еліміздегі көркем гимнастика терең дағдарыстан шыға бастады (бірақ онда әлі де көптеген мәселелер бар). Осы жылдар ішінде өте мықты екі, тіпті әлемдік стандартқа сай гимнастшылар өсіп шықты, олардың бірі өткен жылы Қазақстанға осы спорт түрінен ширек ғасырдағы тұңғыш әлем чемпионатының медалін әкелді. Айтпақшы, ол әлемнің ең дамыған елдерінде өте танымал.
Қаражаттың пайдасы
Ірі кәсіпкерлерден спорттың үлкен пайдасы болуы мүмкін екенін көрші Ресейдің тәжірибесі дәлелдейді. Мысалы, миллиардер Әлішер Усманов семсерлесуді қадағалайды, оған өз ақшасын салады, сонымен қатар халықаралық федерацияны басқарады. Оның алаңдаушылығының арқасында ресейлік семсерлесушілер соңғы екі Олимпиадада 15 марапатқа ие болды, оның ішінде 7 алтын, медальдық есепте екі рет те сенімді түрде бірінші орынға ие болды. Сонымен қатар, Усманов өзінің бұрынғы әйелі Ирина Винер басқаратын көркем гимнастика Федерациясына демеушілік жасайды және бұл пән бойынша біздің Солтүстік көршілеріміз де әлемдік көшбасшылар болып табылады.
Спорттық гимнастика және ату спортымен (оларда Ресей үнемі жоғары нәтижелерге қол жеткізеді) ұлттық федерациялардың басшылары ретінде ВТБ-банктің басқарма төрағасы Василий Титов пен миллиардер Владимир Лисин «басқарады». Бұрынғы спортшылар мен жаттықтырушылар ұқсас лауазымдарды атқаратын түрлер де ірі кәсіпкерлердің немесе ықпалды саясаткерлердің қолдауынсыз аяқталмайды.
Ресейдің мысалы Қазақстан үшін тығыз, өйткені бізде осы саланы қаржыландыру жүйесі ұқсас. Біз әзірге Батысқа назар аудара алмаймыз – ол жерде ежелден бері бәрі мүлде басқаша ұйымдастырылған, спортты коммерцияландырудың жоғары деңгейі қалыптасқан, оған бізге жету әлі қайда алыс.
Мысалы, әлемдегі жетекші спорт державасы АҚШ-та мемлекет спортшыларды халықаралық жарыстарға дайындауға мүлде қатыспайды. Сондықтан жергілікті ҰОК (Қазақстаннан айырмашылығы, штаттарда және басқа да көптеген дамыған елдерде ол барлық олимпиадалық спорт түрлерін қадағалайды) демеуші ретінде ірі бизнес компанияларын, соның ішінде әлемдік брендтерді тартады, содан кейін федерациялар арасында қаражат бөледі. Демеушілер үшін мұндай ынтымақтастық жақсы жарнама және салық жеңілдіктерін алу мүмкіндігін береді.
Жалпы, бірқатар басқа елдер үкіметтер жоғары жетістіктер спортын қаржыландырады, бірақ оған жеке капитал да көп инвестиция салады. Мысалы, соңғы төрт жазғы ойында үнемі үздік 4 медальға ие болған Ұлыбританияда (барлығы 97 алтын медаль) мемлекет олимпиадалық спортқа біздікіндей көп қаражат бөледі, 2017-2020 жылдар аралығында ол 369 миллион фунт стерлинг берді немесе орташа есеппен жыл сайын 92 миллионнан (теңгеге аударғанда бұл шамамен 50 миллиард). Бірақ мұндай нәтижелерге қол жеткізу үшін әлдеқайда маңызды қаражат қажет. Британдық ҰОК пен ұлттық федерациялар оларды қайдан алады? Жауап айқын көрінеді.
Қазақстанның үлгілі жетістікері
Біздің де «Усмановтарымыз» бар. Олигарх деп жұрттың бәрі үйреніп қалған Болат Өтемұратовты алайық. Басқаша қарасақ, түрлі сұрақ қоюға болады, бірақ факт сақталды: теннис федерациясының президенті ретінде ол біздің республикада өте қымбат және беделді спорттың өркендеуіне елеулі жеке, оның ішінде қаржылық үлес қосты. . Иә, әзірге Қазақстанның жетістіктерін негізінен натуралданған ойыншылар әкелді, бірақ бұл елдің имиджін көтеру үшін де әсер етеді, бұл жалпы элиталық спорттың басты мақсаты.
Одан кейін теннистен болашағы зор қазақ жастары көріне бастады. Қазақстан жастар құрамалары (14 жасқа дейінгі және 16 жасқа дейінгі) енді өз жас санаттары бойынша әлем чемпионаттарының финалдық турнирлеріне жолдама алып жатыр. Жуырда өткен Australian Open турнирінде жақсы өнер көрсеткен Әмір Омарханов жасөспірімдер арасындағы жекелей сында әлемдік рейтингте 16-орынға көтерілді. Бұл өте жоғары деңгейдегі халықаралық бәсекелестік пен бұқаралық ақпарат құралдарының қызығушылығы бар спорт түрі – біздің өте танымал әуесқой бокс пен күрес жанкүйерлері тіпті армандамаған да.
Шағын (дәлірек айтсақ, үстел) теннисінде де оң өзгерістер орын алуда. Соның ішінде ұлттық федерация жұмысының нәтижесі. Басшысы бизнесмен Данияр Әбілғазин. Айта кетсек, ол да Құлыбаевтың айналасындағы адам. Оған да депутаттар қарсы қару алуда. Данияр бұл қызметке 2018 жылдың ортасында келді, сол кездегі парламенттің жоғарғы палатасының төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаевты ауыстырды. Соңғы екі жылда федерацияның бұрынғы президенті мемлекет басшысы ретінде барған Алматы мен Астанада заманауи, жақсы жабдықталған үстел теннисі орталықтары пайда болды. Академия құрылды, осы спорт түрінен әлемдік көшбасшы болып табылатын Қытайдан жаттықтырушы шақырылды. Өзінің «жұлдызы» өсті: Алан Құрманғалиев аралас жұпта жасөспірімдер арасында әлем чемпионы, жекелей сында қола жүлдегер атанды. Қазақстандықтар бұрын-соңды мұндай жетістікке жеткен емес. Бүгінде Алан жасөспірімдер арасындағы әлемдік рейтингте 14-ші орында.
Жүйені өзгерту керек
Қазақстанда мұндай жетістіктер аз, дегенмен жоқтан жақсы. Міне, біздің көз алдымызда парламентарийлердің бастамасымен кейбір БАҚ пен қоғам қайраткерлері олигарх деп аталатындарды спорттан қуу үшін қуана қолға алған ақпараттық науқан жүріп жатыр. Мұндай шабуылдарды бақылап отырып: «Бұл бізге уақыт пен ақшаны ысырап ету үшін керек пе, содан кейін тым жалқау емес әркім бетімізді кірмен сүрту үшін бе?» деп ойлайтын шығар.
Бұл қазақстандықтардың едәуір бөлігінің әбден ашу-ызасын тудыруы түсінікті. Әрине, олардың көрсететін нәрсесі бар. Әр түрлі популистер өздеріне назар аудару үшін жасауда. Сонымен қатар, олар ең қарапайым шешім- тартып алып, қуып жіберу… Бірақ нақты іске қатысты депутаттардан да, олардан кейін бірауыздан «Ату оларды, ату!»: Шынымен олигархтардың кетуі еліміздің спортын құтқара ма?
Шындығында, мәселе әлдеқайда тереңірек. Бұл бізде қалыптасқан осы саланы басқару және оны қаржыландыру жүйесінде, оған бөлінетін бюджет қаражатының операторлары – әкімдіктер мен бейінді министрлік – ортақ бағдарлары мен бірыңғай стратегиялық мақсаты жоқ, олардың бұқаралық, балалар-жасөспірімдер, олимпиадалық және кәсіптік спорт арасындағы ақылға қонымды теңгерімге қол жеткізе алмауында бытыраңқы әрекет етуінде жатыр. Міне, ойлануға болатын нәрсе. Ал дойбы ойнау үшін көп ақыл қажет емес…
Дереккөз: Женіс Байқожа