Қазақстанда өз-өзіне қол жұмсауды насихаттайтын ақпаратқа қатаң шектеулер енгізетін БАҚ туралы жаңа заң күшіне енеді. Бұл журналистер мен жалпы қоғам үшін нені білдіреді?
Atameken Business медиахолдингінің басшысы, «Қазақстан медиа альянсының» атқарушы директоры, масс-медиа туралы жаңа заңда тиісті нормаға бастама білдіргендердің бірі Қанат Сахариянов бұл қазақстандықтар арасында өз-өзіне қол жұмсау санын азайтуға үлес қоса алады деп есептейді, деп хабарлайды inbusiness.kz сайты.
— Бүгіннен бастап «Масс-медиа туралы» жаңа заң күшіне енеді. Мұнда «Өз-өзіне қол жұмсауды насихаттайтын ақпарат» туралы 11-бап мүлдем жаңа тарау болып отыр. Бұл бапта не туралы айтылған және ол қандай шектеулер қояды?
— Иә, журналистердің жұмысына қатысты қазақстандық заңнамаға алғаш рет суицидтерді жариялауға қатысты ереже енгізілді. 11-бап адамдарды өз-өзіне қол жұмсауға итермелейтін ақпаратты таратуға тыйым салады. Ол осындай ақпараттың әртүрлі түрлерін белгілейді:
- Өз-өзіне қол жұмсауға шешім қабылдауға ықпал ететін ақпарат: бұл мәселені шешу тәсілі ретінде суицидтің көрсеткіштері, суицидті оң бағалау немесе өз-өзіне қол жұмсағандар үшін артықшылықтарды сипаттау болуы мүмкін.
- Өз-өзіне қол жұмсау әдістері туралы ақпарат: оған суицид процестерінің, процедураларының, қолданылатын құралдардың және орындардың сипаттамасы жатады.
- Өз-өзіне қол жұмсауға шақыру туралы ақпарат: бұл бопсалау, өтініш, үгіт-насихат немесе сендіру арқылы суицид жасау туралы тікелей өтініштер болуы мүмкін.
— Жаңа бап БАҚ-қа нақты қандай шектеулерді енгізеді?
— БАҚ-қа өз-өзіне қол жұмсауды насихаттайтын ақпаратты, өз-өзіне қол жұмсауда орын, уақыт, әдіс, дайындық әрекеттері туралы мәліметтерді таратуға және орналастыруға тыйым салынады.
— Бұл заң Қазақстандағы суицид санын азайтуға септігін тигізеді деп ойлайсыз ба?
— Бұл күрделі сұрақ. Заңның өзі суицид мәселесін шешпейді. Алайда ол суицидті ынталандыратын ақпаратқа қол жеткізуді шектеу арқылы дұрыс бағыттағы қадам болуы мүмкін.
Әлемдік тәжірибені ескерген жөн. Статистика суицидті кеңінен қамту суицидтік әрекеттердің көбеюіне әкелуі мүмкін екенін көрсетеді. ДДҰ-ның суицидтерді жауапкершілікпен жариялау жөніндегі ұсынымдары тиімді деп танылған әрі оларды қазақстандық заңнамаға енгізу жақсы идея деуге болады.
Суицидтің себептері көп қырлы және күрделі екені белгілі. Оның ішінде психологиялық, экономикалық, әлеуметтік-тұрмыстық және басқа да көптеген қиын өмірлік жағдайлар бар. БАҚ туралы жаңа заң және өз-өзіне қол жұмсау тақырыбын жауапкершілікпен жариялау суицидтік күйге бейім адамдарда салауатты мінез-құлық үлгісін қалыптастыруға әсер етуі мүмкін.
— Заң қабылданғанға дейін қандай жұмыс атқарылды?
— Өз-өзіне қол жұмсауды насихаттауға тыйым салу туралы бапты қамтитын «Масс-медиа туралы» жаңа заңның қабылдануы алдында үлкен жұмыс атқарылды. Біз 2022 жылдың сәуір айында сараптамалық конференция өткіздік, оған мәдениет және ақпарат министрлігі, ЕО және ДДҰ сарапшылары, қазақстандық психологтар мен суицидолог мамандар қатысты. Қатысушылар өз-өзіне қол жұмсау мәселесін БАҚ-та жауапкершілікпен жариялау қажет деген қорытындыға келді.
Кейін Қазақстан медиа альянсы БАҚ-та өз-өзіне қол жұмсауды жауапкершілікпен жариялау бойынша ұсыныстар әзірледі. Ұсыныстар «Масс-медиа туралы» жаңа заңды әзірлеу барысында ескеріліп, оларды заңнамалық деңгейде бекітуге ықпал етті.
Өз-өзіне қол жұмсаудың алдын алу бойынша жұмыс заңның қабылдануымен тоқтамайтынын ұмытпаған дұрыс. Журналистерді оқытуды жалғастырып, психологиялық көмек жүйесін дамыту және халықпен жұмыс жүргізу қажет.
Көмекке мұқтаж адамдарға қосымша ақпарат:
- 150 – психологиялық көмек телефоны
- 111 – балалар мен жасөспірімдерге арналған сенім телефоны
- 112 – шұғыл құтқару қызметі
- 1415 – тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына арналған сенім телефоны
Дағдарыс орталықтары одағының мәліметінше, жыл сайын «150» қолдау желісіне қоңыраулар саны артып келеді, 15 жыл ішінде 2,5 миллионнан астам қоңырау түскен, жыл сайын 90 мыңнан астам қоңырау қабылданады.
— Қазақстанда соңғы жылдардағы өз-өзіне қол жұмсау саны бойынша деректер қынжылтады. Статистика бұл мәселе өзекті болып қала беретінін әрі оны шешу үшін шұғыл шаралар қажеттігін көрсетеді.
— Егер негізгі тенденцияларға қарайтын болсақ, онда жоғары өлім-жітімді көруге болады: соңғы он жылда жыл сайын 3500-ден астам адам өз-өзіне қол жұмсаудан қайтыс болады. Ер адамдар әйелдерге қарағанда суицидті 4-5 есе жиі жасайды. Жыл сайын орташа алғанда 100-ден астам кәмелетке толмағандар өз-өзіне қол жұмсаудан қайтыс болады, олардың арасында ұлдар айтарлықтай көп. Бұл ретте полиция органдары тіркеген суицид әрекеттерінің саны айтарлықтай көп емес, 2023 жылы олардың саны 4340 болды. Алайда шынайы жағдай әлдеқайда қайғылы болуы мүмкін. Өз-өзіне қол салудың көптеген әрекеттері тіркелмеген күйінде қалады, себебі адамдар бұл туралы хабарламайды және ешкім полиция шақырмайды.
Деректер: ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитеті
Оның ішінде 2023 жылы жасына қарай
Барлығы: 3694 адам
Деректер: ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитеті
Соңғы жылдары Қазақстанда жас топтары бойынша суицидтің жалпы жағдайы шамамен бір деңгейде болғанына қарамастан, 2023 жылғы деректер назар аударуды және іс-әрекетті талап ететін белгілі бір үрдістерді көрсетеді.
35 пен 44 жас аралығындағы топта ең көп суицид тіркелді – 824 жағдай, бұл жалпы санның 22%-дан астамы.
Жас кезіндегі өлім-жітімнің деңгейі жоғары: 30 жастан 34 жасқа дейінгі жас топтары (408 жағдай), 45 жастан 54 жасқа дейін (678 жағдай) және 18 жастан 24 жасқа дейін (362 жағдай). Бұл деректер өз-өзіне қол жұмсаудың тек орта жастағы адамдарда ғана емес, жастар үшін де өзекті екенін көрсетеді.
Балалар мен жасөспірімдер бойынша статистика да көңіл көншітпейді: 18 жасқа дейінгі топтардағы суицидтердің саны басқа топтарға қарағанда айтарлықтай аз болса да, алаңдаушылық бар. 2023 жылы өз-өзіне қол жұмсаудан 5 пен 14 жас аралығындағы 63 бала, 15 пен 17 жас аралығындағы 141 жасөспірім қайтыс болды.
Егде жастағы адамдар да қауіпті аймақта. 65 жастан асқан адамдар арасындағы суицид басқа жас топтарына қарағанда айтарлықтай аз болса да, ол да назар аударуды қажет етеді. 2023 жылы 65 пен 74 жас аралығындағы топта 266 суицид және 75 жастан асқан топта 137 жағдай тіркелді.
2023 жылы мас емес күйде 2966 адам, мас күйінде 621 адам және басқа психикалық жағдайда 99 адам өз-өзіне қол жұмсады.
— Бұл мәселені жауапкершілікпен жариялау жөнінде белсенді айтылғаннан кейін БАҚ-та суицидке қатысты жаңалықтар беру өзгерді ме? Басқа адамдарды өз-өзіне қол жұмсауға итермелейтін жайттарды егжей-тегжейлі сипаттаудан гөрі қайғылы жағдайдың қайталануын болдырмауға баса назар аударылды ма?
— Жеке байқағаным бұқаралық ақпарат құралдарында өз-өзіне қол жұмсау тақырыбын жауапкершілікпен жариялаудың әсері туралы белсенді талқылау басталғаннан кейін, ақпараттық ресурстар суицид жағдайлары туралы аз мәлімет бере бастағанын растайды. Талдау жасап, нақты деректерді беру қиын, себебі жаңалықтар уақыт өте келе өшірілуі мүмкін, ал іздеу жүйелері ақпаратты жаңартып отырады.
Өз-өзіне қол жұмсаудың себептері әр түрлі екенін атап өткім келеді. Психологиялық мәселелер, экономикалық қиындықтар, әлеуметтік оқшаулану – бәрі де маңызды рөл атқарады. Бұл күрделі кешенді мәселе, ал БАҚ туралы заң – шешім қабылдаудағы қадамдардың бірі.
Журналистер өз-өзіне қол жұмсау тақырыбын жариялау барысында жеке жауапкершіліктерін білуі тиіс. Кейбір адамдардың, әсіресе суицидтік күйді бастан кешіріп жүргендердің еліктеуге бейім екендігі ғылыми тұрғыдан дәлелденген, осыған қатысты ДДҰ ұсынымдар әзірледі.
Жаңа заң еліктеушілікті азайтуға және суицидтік ойлардан зардап шегетін адамдарға қауіпсіз жағдай жасауға көмектеседі.
Дереккөз: inbusiness.kz